Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΝ ΖΟΡΜΠΑ

"ΛΑΙΚΗ ΤΕΧΝΗ", "ΛΑΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ", ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ & ΕΝΝΟΙΕΣ ΜΕ ΑΞΟΝΑ ΤΟΝ "ΖΟΡΜΠΑ" ΤΟΥ Μ. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ

Β! ΜΕΡΟΣ:

Όταν έφτασε στα χέρια του Μιχάλη Κακογιάννη ο "Ζορμπάς", εκείνο που δήλωσε ήταν πως: "Αν ο Κουίν θέλει, θα τον κάνω· είναι ο μόνος κατάλληλος ηθοποιός για τον ρόλο". Δεν έκλεισε δικαιώματα, παρά μόνο αφού μίλησε μαζί του στη Νέα Υόρκη και ο τελευταίος δέχτηκε αμέσως. Τα γυρίσματα έγιναν το 1963, και κράτησαν δεκατρείς εβδομάδες και η ταινία βγήκε το 1964, με τίτλο "Zorba the Greek"10. Ο Κουίν ταυτίστηκε απόλυτα με τον ρόλο, τόσο που πολλοί ακόμα και λίγο πριν το θάνατό του, τον φώναζαν "Ζορμπά".
Η ταινία υπήρξε πολύ διαφορετική από όλες τις άλλες της εποχής, όπου ο ιταλικός νεορεαλισμός κάλπαζε. Ανέτρεψε τις γνωστές ως τότε συνταγές, σύμφωνα με τις οποίες μια ταινία έπρεπε οπωσδήποτε να σε κάνει είτε να κλαις είτε να γελάς. Στον "Ζορμπά" υπάρχει γέλιο, υπάρχει κλάμα, υπάρχει ένταση, και ο θεατής μπορεί να ταυτιστεί με όλες τις ανθρώπινες καταστάσεις του έργου. Ακόμα και οι νέοι ταυτίζονται, γιατί οι ήρωες, μολονότι ενήλικοι, έχουν παραμείνει στο βάθος παιδιά10. Το μυστικό της επιτυχίας της ταινίας είναι δύσκολο να το αναλύσεις, πιστεύω όμως ότι η βασική δύναμή της έγκειται στην αισιοδοξία και στην ανάταση που χαρίζει στον θεατή. Και αυτή η δύναμη, αυτή η επιτυχία, αντανακλά άμεσα στον Καζαντζάκη, που έγραψε το έργο.
Αυτό που αποκομίζει ο θεατής, είναι να μπορείς, να έχεις την απαιτούμενη δύναμη, ίσως και ωριμότητα να «γλεντάς» την κάθε ατυχία ,να «τραγουδάς» τον κάθε σου πόνο, να «χορεύεις» τις πίκρες σου. Όλα αυτά φαίνονται στην ταινία από την αρχή6:

ΖΟΡΜΠΑΣ: Πάρε με μαζί σου…
ΑΦΕΝΤΙΚΟ: Γιατί;
ΖΟΡΜΠΑΣ: Έτσι για πλάκα.

Ή σε ένα άλλο σημείο της ταινίας:

ΖΟΡΜΠΑΣ: Η ζωή όλη είναι μια φασαρία. Μόνο ο θάνατος δεν είναι.
Η ζωή είναι όταν λύνεις το ζωνάρι σου και ζητάς φασαρίες.

Με τις παραπάνω εκφράσεις, ίσως κάποιοι διαφωνήσουν και άλλοι όχι. Κι αυτοί όμως που συμφωνούν δεν έχουν τη δύναμη να πουν την άποψή τους. Λίγοι μόνο. Ελάχιστοι!
Όλες οι αντιρρήσεις και οι πολεμικές κατά του "Ζορμπά" εκδηλώθηκαν στην Ελλάδα. Αντιμετώπισαν το έργο σα να ήταν γραμμένο για το 1963, ενώ ήταν σαφές ότι αναφερόταν στη δεκαετία του '30. Η πραγματικότητα όμως δεν απείχε και πολύ. Αλλά σε τούτη την ταινία ­ όπως και σε όλες τις ταινίες του Κακογιάννη ­ προσπαθεί να λειτουργήσει διαχρονικά, όσο και αν η αίσθηση που μετέδιδε ήταν μιας ζωντάνιας σημερινής. Οι Κρήτες, κυρίως, αντέδρασαν έντονα· μόνο που δε τον σκότωσαν. Τότε έγινε και έκτακτη συνάντηση των Κρητών στην Αθήνα, για να αποφασίσουν τι μέτρα έπρεπε να λάβουν εναντίον του σκηνοθέτη και διασκευαστή σεναριογράφου. Το βασικό τους επιχείρημα ήταν ότι το έργο δυσφημεί την Ελλάδα και βλάπτει τον τουρισμό. Εκείνο δε που τους εξαγρίωσε περισσότερο, ως "δυσφημιστικό", ήταν η σκηνή με το πλιάτσικο μετά τον θάνατο της μαντάμ Ορτάνς10.
Αλλά ούτε αυτό το σημείο, οι Κρήτες το κατάλαβαν καλά. Γιατί το έργο δείχνει ότι οι άνθρωποι εκεί δεν έκλεβαν τους ζωντανούς ­ που θα ήταν ανεπίτρεπτο ­ αλλά μια γυναίκα που πέθανε χωρίς κληρονόμους και η περιουσία της δεν ανήκε πια σε κανένα. Ο Κακογιάννης ακολούθησε πιστά το μυθιστόρημα, αλλά όλοι οι υπόλοιποι ήθελαν να το αλλάξει για να τον δεχτούν.
Βέβαια, το πρόβλημα δεν εκδηλώθηκε εκείνη την εποχή μόνο στην Κρήτη. Ακόμα και στη Βουλή έφτασε να συζητηθεί ο "Ζορμπάς", ενώ η Ιερά Σύνοδος απείλησε να αφορίσει τον Κακογιάννη, μην έχοντας προσβάλει κανένα ιερό και όσιο10. Ίσως να τους πείραξε η αλήθεια όταν ο Ζορμπάς στην ταινία ψάχνοντας για την κατάλληλη γωνία άδειαζε λίθους από το βουνό, ρίχνοντας τους προς την θάλασσα και τρόμαξε δυο μοναχούς «αδελφούς» που μάλλον συνουσιαζόντουσαν κάτω από τα βράχια και με παρέα το κύμα. Ή ακόμα να πείραξε η ειλικρίνεια του Ζορμπά μέσω γραφής Καζαντζάκη και μεταφοράς Κακογιάννη:

ΖΟΡΜΠΑΣ: …Το βουνό ανήκει στο μοναστήρι. Το μοναστήρι,
ανήκει στο Θεό. Και ο Θεός ανήκει σε όλους.

Αλλά και από εμπορική άποψη, η ταινία δεν πήγε τόσο καλά στην Ελλάδα όσο στο εξωτερικό. Ο Κακογιάννης για το θέμα αυτό είχε πει πως: «Για μένα πάντως, είναι η ταινία που καλλιτεχνικά και ηθικά μου την έχει ξεπληρώσει πλήρως η ευγνωμοσύνη του απλού θεατή10».
Για τον Καζαντζάκη που έγραψε και για τον δημιουργό Κακογιάννη που το μετέφερε στη μεγάλη οθόνη, το έργο, δονείται από το πάθος των ιδεών, νοσταλγώντας την αποδέσμευση των ενστίκτων. Από το Θεό πηδάει στο ζώο, κι απ' το ζώο στο Θεό, αλλά το έργο έχει τις ρίζες του σε βάση γνωστική και διανοητική. Θαρρείς και του λείπει η ενδιάμεση διαβάθμιση του συναισθήματος, που αντιπροσωπεύει μια πιο ανθρώπινη κατάσταση κι αποτελεί στοιχείο στενότερα συνυφασμένο με το αισθητικό φαινόμενο, και ιδιαίτερα με την ποιητική δημιουργία.
Το έργο του Κακογιάννη δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να δηλωθεί ως μουσικοχορευτικό, αλλά ως δράμα. Οι εικόνες που περνούν από μπροστά σου σε γεμίζουν από λαϊκά παραδοσιακά στοιχεία αναπτυσσόμενα μέσα σε μια ιδιάζουσα, αλλά διαχρονική λαϊκή κουλτούρα. Από την μουσική, ως την κοινωνική πράξη, πράξη ζωής και στάση ζωής μιας μικρής κοινωνίας και ενός πραγματικά ελεύθερου ανθρώπου. Όπου τα βιώματα του δίδαξαν πως η ζωή περνά μέσα από την ψυχή, πως η ψυχή μπορεί να γίνει μουσική και η μουσική ένας αυτοσχέδιος χορός. Ο Ζορμπάς αποτελεί τον ειλικρινή Έλληνα. Τον έλληνα που θέλει να σπάσει τα δεσμά μιας κακής παράδοσης, του Έλληνα που θέλει να σπάσει τα δεσμά του παρελθόντος και να κοιτάξει μπροστά. Όλα μιλούν σε αυτή την δημιουργία. Τα προδίδει άλλωστε ο μικρός κοινωνικός κύκλος.
α) Η ορθόδοξη παράδοση απαιτεί να μην ταφή η μαντάμ Ορτάνς διότι είναι καθολική.
β) Η κοινωνική τάξη απαιτεί την γυναίκα σε χηρεία να μην κοιτά άλλον άντρα ειδικότερα όταν είναι νέα και όμορφη, άσχετα αν όλοι την ποθούν και δεν μπορούν να την έχουν. Απαιτούν τον κοινωνικό της αποκλεισμό όταν:

ΖΟΡΜΠΑΣ: Αφεντικό κοίτα τα πρόσωπα όλων αυτών. Όλοι την θέλουν.
Και την μισούν επειδή δεν μπορούν να την έχουν δική τους.

Κάτω από αυτό το πρίσμα όμως την σκοτώνουν για χάρη της αντεκδίκησης ή μιας διαφορετικής μορφής «βεντέτας».
γ) Προβάλλεται ακόμα και ο δίκαιος τρελός του χωριού που απαντά στην αλήθεια μιας αλλοπρόσαλλης λαϊκής παράδοσης. Η έκρηξη του δικαιολογεί πλήρως την τοπικιστική ηθική: Φονιάδες!
δ) Η μουσική υποδηλώνει μια ανανέωση σε όλη την κατάσταση και την ατμόσφαιρα που απαιτεί ο καλλιτέχνης μέσα από τις εικόνες του. Τούτη η μουσική ανανέωση, εκφράζεται μέσα από τον αυτοσχεδιαστικό χορό, μια λαϊκή τέχνη με άλλα λόγια δια μέσου της αντιγραφής έχει περάσει για να φτάσει και να συνεχίσει.
Ο Ζορμπάς ως έργο τέχνης δεν μπορεί παρά να υποδηλώνει μια ταυτότητα πραγματική και ταυτόχρονα συμβολική και ορμώμενος από όλη την ατμόσφαιρα του έργου, σπεύδω να αναφέρω λόγια του Νίκου Παπανδρέου, στα οποία ταυτίζομαι και καθρεφτίζουν το έργο απόλυτα: «Μετά την εισαγωγή που κάνει ο Καζαντζάκης στην Ελλάδα του, άρχισα να βλέπω τα πράγματα αλλιώς, ότι δηλαδή η χώρα αυτή, απ' την οποία είχα μείνει μακριά τόσα χρόνια, μου προσέφερε ένα πλούσιο υλικό, με τη διαφορά ότι θα έπρεπε και εγώ να σκύψω βαθιά, να ακονίσω τα σκουριασμένα μου εργαλεία, για να το μεταμορφώσω σε λογοτεχνία με πλοκή και κίνηση. Φυσικά το υλικό μου κείτονταν μπροστά στα μάτια μου, αλλά δεν το έβλεπα, γιατί τα εργαλεία μου ­ εργαλεία με τα οποία μας προικίζει σχεδόν όλους ο Θεός (όραση, γεύση, ακοή) ­ δεν ήξερα να τα χρησιμοποιώ, απορροφημένος από τα πανεπιστήμιά μου και την επαγγελματική μου εξέλιξη και την πολιτική του πατέρα μου, όπως ήμουν τόσα χρόνια. Έπρεπε να μάθω να ακούω, να κοιτάω και να σκέφτομαι, κάτι που ίσως φαίνεται εύκολο, αλλά είναι κάτι που ακόμη δεν το έχω κατορθώσει στον βαθμό που θα ήθελα10».

Προσπάθησα να πλησιάσω το θέμα όσο μπορούσα συγκεντρωτικά και όχι αποσπασματικά. Δεν με ενδιέφερε τόσο η απλή καταγραφή και επεξήγηση των εννοιών και των όρων όσο η γενική τους περιγραφή. Τα ζητήματα ταυτότητος, «Λαϊκής παράδοσης» και «Λαϊκής Τέχνης», εκ των πραγμάτων δημιουργούν ατέλειωτες αναλύσεις και μελέτες και αυτό μπορεί εύκολα να φυλακίσει την σκέψη. Γι’ αυτό και προσπάθησα να γίνω όσο μπορούσα συγκεκριμένος και απλός δίνοντας μια πιο περιγραφική γραφή σε όλο το θέμα ασπαζόμενος από την αρχή την ρήση του Νίτσε.
Επειδή λοιπόν μιλάμε για τέχνη! Επειδή η γνώση και η ειλικρίνεια δεν έβλαψε και ούτε ποτέ θα βλάψει κανέναν. Επειδή η αισθητική, η δημιουργία, το καλλιτεχνικό, η δημιουργική φαντασία που αναπτύσσει κανείς μέσα σε μια ορθολογική άποψη, είναι η ηθική του μέλλοντος, επειδή όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν την ηθική του παρόντος, επειδή μπορεί όλα τα παραπάνω να μην έχουν παρόν στην Ελλάδα, επειδή στην Ελλάδα παρόν είναι το παρελθόν, επειδή τούτο το παρελθόν δεν έχει μέλλον, επειδή το μέλλον γενικός είναι αόριστον παντού πλην της Ελλάδος, όπου είναι οριστικόν καθότι θανατερόν. Επειδή η τέχνη είναι μια παρηγοριά κι ένα καταφύγιο απ’ τη μιζέρια και την αθλιότητα, επειδή η μιζέρια και η αθλιότητα περίσσεψαν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, επειδή η πολιτική στερείται αισθητικής και η διπλωματία από τη τέχνη διότι στερείται ηθικής και φαντασίας, επειδή πολλοί καλλιτέχνες στερούμενοι ουσιαστικής παιδείας – αισθητικής και τεχνικής – καταφεύγουν στη δήθεν πολιτική και επειδή το βλέπω και θέλω να προφυλάξω το οποιοδήποτε μέλλον απ’ αυτή τη συμφορά των επειδή… Για όλα αυτά τα επειδή και για πολλά άλλα, η ενασχόληση με την τέχνη στην Ελλάδα καθίσταται πρόβλημα επείγων και όχι φιλοσοφικών. Στους επόμενους, στους παρόντες και στους μελλοντικούς!

ΖΟΡΜΠΑΣ: Αφεντικό έχω τόσα πολλά να σου πω…
Ποτέ δεν αγάπησα άντρα περισσότερο από εσένα!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
--ΜΥΛΜΑΝ ΒΙΛΧΕΜ, Παγκόσμιος πολιτισμός, Νεφέλη, Αθήνα 1997.
--ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Διαφωτισμός & Πολιτισμός, Θεμέλιο, Αθήνα 1990.
--ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Ν., Βίος & Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Δωδώνη, 1985.
--ZORBA THE GREEK a film by Michael Cacogiannis, 1964.
--F. R. Leavis, Culture & Environment, Chatto &Windus London, 1933.
--Donald E. Strong, Art History – BOOK III, McGraw-Hill Co., London, 1970.
--“TA NEA”, Αφιέρωμα στο ένθετο «ΛΕΞΙΣ», ΖΟΡΜΠΑΣ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ: «Ο Κακογιάννης συναντά τον Καζαντζάκη», Δ.Ο.Λ., 2000.
--Φ. ΝΙΤΣΕ, ΔΙΑΛΟΓΟΙ & ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ, Routledge & Kegan Paul London 1970.
--Β. ΡΑΦΑΪΛΛΙΔΗΣ, Περί Αισθητικής, Αιγόκερος, Αθήνα 1992