ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ: Ο μύθος του σπηλαίου στην Πλατωνική Πολιτεία.

Η πλατωνική φιλοσοφία είναι ιδεοκρατική. Εισάγει τη θεωρία των ιδεών, οι οποίες κατά τον Πλάτωνα είναι οι γενικοί και αιώνιοι τύποι των πραγμάτων, οι ουσίες που γίνονται αντιληπτές μόνο με το λογικό και όχι με την αίσθηση. Τα αισθητά τα θεωρεί είδωλα των ιδεών. Έτσι αναγνωρίζει δύο κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε ασταμάτητη ροή, κατά τον Ηράκλειτο, και το νοητό κόσμο, τον αναλλοίωτο, δηλαδή τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν σε τόπο επουράνιο. Αυτές είναι τα αρχέτυπα αυτού του ορατού κόσμου, τα αιώνια πρότυπα και παραδείγματα.


Στην ψυχή διακρίνει τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι' αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Τις τρεις αυτές αρετές της ψυχής τις παραλληλίζει με τις τρεις χορδές της λύρας, την υπάτη, τη μέση και τη νήτη. Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείο να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούσει σ' αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από την αρμονική ανάπτυξη των τριών αρετών αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι αρμονία των τριών άλλων αρετών.

Επειδή και η Πόλη ή το Κράτος αν θέλετε, αποτελεί μία μεγέθυνση του ανθρώπου, διακρίνει και σ' αυτήν τρία γένη: το βουλευτικό, το πολεμικό και το χρηματικό, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που πετυχαίνεται, όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα.

Η επίδραση του φιλοσόφου υπήρξε πάρα πολύ μεγάλη. Η ιστορία της φιλοσοφίας μέχρι τον Κικέρωνα είναι γεμάτη από αυτόν και είτε αμφισβητεί, είτε ακολουθεί τη διδασκαλία του. Οι πατέρες της εκκλησίας από αυτόν δανείζονται ιδέες και επιχειρήματα και τον θεωρούν τον πιο σημαντικό αντιπρόσωπο της ανθρώπινης φιλοσοφίας. Αλλά και η νεότερη φιλοσοφική σκέψη δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τον Πλάτωνα. Τα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα ή προσπαθούν να ανατρέψουν τις ιδέες του ή οικοδομούν νέες πάνω σ' αυτές.

Το έργο του Πολιτεία, αποτελεί ένα υψηλό και πολυσύνθετο πνευματικό οικοδόμημα. Η συζήτηση ξεκινά από το πρόβλημα του δικαίου βίου, αλλά μοιραία επεκτείνετε σε ποικίλα θέματα ηθικής, αισθητικής, λογοτεχνικής κριτικής, παιδαγωγικής, παθολογίας των πολιτειών, ψυχολογίας του πλήθους και μεταφυσικής.

Για μεγάλα διαστήματα η αθηναϊκή δημοκρατία ξέπεσε στα χέρια αδίστακτων δημαγωγών. Στο όνομα μιας δήθεν ισοτιμίας η ανάθεση πολλών αξιωμάτων γινόταν με κλήρωση. Για κρίσιμα θέματα δεν αποφάσιζε ο ορθός λόγος, αλλά η βοή του πλήθους και η πειθώ του ρήτορα. Η μοναδική λοιπόν ελπίδα κατά των Πλάτωνα ήταν είτε να φιλοσοφήσουν οι άρχοντες είτε να αναλάβουν τα ηνία του κράτους οι φιλόσοφοι.

Μέσα σε ένα υπόγειο σπήλαιο που έχει λίγο φως, στην ανοιχτή είσοδό του, ζουν από την παιδική τους ηλικία άνθρωποι αλυσοδεμένοι στα πόδια και στον αυχένα, οι οποίοι μένουν ακίνητοι. Αναγκάζονται να βλέπουν μόνο μπροστά σε ένα τοίχο, χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους δεξιά ή αριστερά. Πίσω από τους δεσμώτες υπάρχει ένα φως που βρίσκεται ψηλά και μακριά τους και φτάνει αδύναμο στο βάθος του σπηλαίου. Ανάμεσα στο φως και στους δεσμώτες υπάρχει ένας δρόμος, που είναι πίσω και πάνω από τα κεφάλια των δεσμωτών. Παράλληλα με το δρόμο αυτό υπάρχει ένα τείχος. Πάνω στην επιφάνεια της γης βαδίζουν διάφοροι άνθρωποι, μεταφέροντας διάφορα αντικείμενα. Οι σκιές των αντικειμένων πέφτουν πάνω στον τοίχο. Οι δεσμώτες νομίζουν ότι οι σκιές είναι πραγματικά αντικείμενα, ενώ στην ουσία βλέπουν μόνο είδωλα, νομίζοντας ότι βλέπουν τα αληθινά πράγματα. Έτσι οι δεσμώτες θεωρούν τον κόσμο των σκιών ως πραγματικό κόσμο.

Με την πρώτη μελέτη καταλαβαίνουμε πως ο μύθος του σπηλαίου και ο εκφραστικός τρόπος του συγγραφέα είναι έντονα αλληγορικός που σημαίνει πως άλλα λεει και άλλα εννοεί. Πρόκειται δηλαδή για μια συνεχή μεταφορά ή παρομοίωση. Ο μύθος του σπηλαίου έτσι όπως αναπτύσσεται, αναφέρετε στην επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση, στην υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφός, να φωτίσει τους συνανθρώπους του, αλλά και γενικότερα στην αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας και τον κόσμο της νόησης. Και αυτό φανερώνετε αμέσως μέσα από το κείμενο: Το σπήλαιο συμβολίζει των κόσμο των αισθήσεων που απέχει από τον κόσμο των ιδεών, της κοινωνίας της οποίας τα μέλη βρίσκονται στο σκοτάδι της άγνοιας και της απαιδευσιάς. Οι δεσμώτες συμβολίζουν τους απαίδευτους, τους αμόρφωτους, αυτούς που βρίσκονται συνέχεια στο σκοτάδι της αμάθειας και της άγνοιας και που είναι δέσμιοι των παθών τους αφού νομίζουν ότι οι σκιές είναι η πραγματική και μοναδική αλήθεια. Οι σκιές που βλέπουν οι δεσμώτες στα τοιχώματα της σπηλιάς αποτελούν τα είδωλα των ιδεών, τα αντίγραφα, ο ψεύτικος κόσμος που αγνοεί τη μοναδική αλήθεια και δημιουργεί την ψευδαίσθηση. Από την άλλη το φως στην ανοιχτή είσοδο της σπηλιάς συμβολίζει την δυνατότητα που έχει κανείς για να περάσει από το ψεύτικο κόσμο του σπηλαίου, στον πραγματικό κόσμο, στον αληθινό κόσμο του φωτός της ιδέας και της αλήθειας, του λόγου και της υπέρτατης ιδέας του αγαθού.

Τα δεσμά καθηλώνουν τους ανθρώπους του σπηλαίου σ’ ένα σημείο, ώστε να βλέπουν μόνο τα είδωλα, τις σκιές, τις εικόνες των πραγμάτων και να πιστεύουν ότι βλέπουν την αλήθεια. Έτσι λοιπόν, η πραγματικότητα κατά των Πλάτωνα δίνεται μέσα από την πίστη, την διάνοια, την νόηση, τη γνώση και την πράξη. Οι δεσμώτες βλέπουν τον ήλιο, ελευθερώνονται, κατανοούν τον κόσμο και ξαναγυρίζουν φωτισμένοι στο σπήλαιο για να απελευθερώσουν και τους άλλους δεσμώτες. Σε αυτό το σημείο τίθεται το ερώτημα, τι δείχνει στον άνθρωπο η εικόνα του σπηλαίου; Κατά πρώτον τη γνωστική πορεία της ανθρώπινης ψυχής: Η γνώση κατά τον Πλάτωνα έχει μεγάλη σημασία, γιατί στρέφει την ψυχή για την γνωριμία με το αγαθό, βγάζει τους δεσμώτες από το σκοτεινό σπήλαιο της αμάθειας και των ψευδαισθήσεων και τους οδηγεί στον άφθαρτο κόσμο των ιδεών, θεμελιώνει την έννοια του αγαθού, στηρίζει την ιδανική πολιτεία και κατά δεύτερον, την κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας: δηλαδή με την εικόνα του σπηλαίου ο Πλάτων προσπαθεί να καθορίσει την ορθή στάση του πολιτικού απέναντι στην πολιτική κοινωνία .

Ας επιστρέψω όμως στη θεματολογική ανάλυση του μύθου και ας σταθώ στην αρχική τοποθέτηση των ανθρώπων του σπηλαίου, που είναι η δέσμευση και η παραμονή τους στο σκοτάδι. Συνηθίζουν τόσο πολύ στη σκιώδη πραγματικότητα που αντικρίζουν, ώστε χρειάζεται εξαναγκασμός για να τραβηχτούν προς το φως.

Ο Κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος, ο οποίος περιγράφετε σε σχέση με το νοητό κόσμο. Οι άνθρωποι του σπηλαίου ζουν μέσα στην άγνοια. Ενώ βλέπουν τις σκιές των πραγμάτων, νομίζουν ότι ξέρουν την αλήθεια. Είναι δεσμευμένοι στα πάθη τους, στις ψευδαισθήσεις και στις προκαταλήψεις τους. Η πολιτική κοινωνία, την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών, δεν στηρίζεται πάνω στη δικαιοσύνη και στην αξιοκρατία. Στην κοινωνία αυτή οι δημαγωγοί και όχι όσοι έχουν άριστη παιδεία έχουν την εξουσία. Οι λαοπλάνοι - δημαγωγοί ανοίγουν τον δρόμο στους τυράννους.

Η γλώσσα του Πλάτωνα στο Μύθο του Σπηλαίου θα έλεγα πως είναι κάπως ποιητική και το ύφος του γλαφυρό, καλύτερα, ευχάριστο. Αναζητεί την αλήθεια και μέσα από αυτήν την αναζήτηση εκφράζει μια αυστηρότητα που στόχο έχει στην σημασία των επιχειρημάτων που προβάλει. Μέσα από το λόγο του αποζητά μια πραγματική, αληθινή πολιτική και ηθική κοινωνία, θέλοντας να γκρεμίσει κάθε σκιά. Με το αλληγορικό του ύφος καταφέρνει μέσα από τον φιλοσοφικό διάλογο να γίνει όσο μπορεί πιο κατανοητός χρησιμοποιώντας παρομοιώσεις και μεταφορές στη χρήση του λόγου κάνοντας πιο αισθητοποιημένη την εικόνα του σπηλαίου. «Παράξενη εικόνα περιγράφεις, είπε ο Γλαύκων και παράξενους δεσμώτες. Όμοιους με μας, είπα εγώ». Για να ταυτιστεί έτσι με την ιδεολογία και το ύφος του Πλάτωνα ένα μεγάλο ποιητικό πνεύμα, ο Κ. Π. Καβάφης μέσα από το ποίημα του, «Τείχη»:

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
Μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη
Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέφτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη
Διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
Α όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.
Αλλά δεν άκουσε ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Ανεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

Συμβολικό ποίημα που μας θυμίζει την πλατωνική αλληγορία για την σπηλιά, προβάλλοντας μια ατμόσφαιρα απομόνωσης και εγκλεισμού και του αποκλεισμού που κυριαρχεί και στην πλατωνική αλληγορία.

Μελετώντας τον Μύθο του Σπηλαίου καταλήγουμε σε δυο βασικά στοιχεία: α). στην επίδραση της παιδείας και της αγωγής στην προσωπικότητα του ανθρώπου και β). στο καθήκον των φιλοσόφων και γενικά των πνευματικών ανθρώπων ν’ απαλλάξουν τους συνανθρώπους τους από την πλάνη και την απαιδευσιά. Τα δυο αυτά θέματα εξετάζονται μέσα στο πλαίσιο μιας ιδανικής πολιτείας. Για να υπάρχει και να λειτουργεί μια τέλεια πολιτεία πρέπει οι πνευματικοί άνθρωποι να γίνουν πρότυπα ηθικής και ιδανικοί παιδαγωγοί του λαού.

Για τον Πλάτωνα η ηθική δεν διαχωρίζεται από την πολιτική. Για τη λειτουργία της δημοκρατικής πολιτείας δεν πρέπει να υπάρχουν δημαγωγοί που κολακεύουν και εξαπατούν τον λαό, αλλά πνευματικοί άνθρωποι κατάλληλοι για την επίλυση πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων. Οι φιλόσοφοι και γενικά οι πνευματικοί άνθρωποι έχουν καθήκον ν’ ασχοληθούν με τα κοινά και όχι να μείνουν κλεισμένοι στις πνευματικές τους αναζητήσεις, μακριά από τους δεσμώτες που τους έχουν ανάγκη.

Οι πλατωνικοί δεσμώτες προσομοιάζουν τις συνήθειες της καθημερινής ζωής των σύγχρονων ανθρώπων. Όπως οι πλατωνικοί δεσμώτες βλέπουν μόνο είδωλα κλεισμένοι στην υπόγεια σπηλιά, έτσι και ο σημερινός κόσμος καθηλωμένος σαν αχαμνός στη μικρή οθόνη παρακολουθεί ότι του "πουλούν" με αποτέλεσμα να καταλαμβάνεται από καταναλωτική μανία και όχι μόνο. Δεσμώτες λοιπόν γενικά των Μ.Μ.Ε. αφού δεν ενημερώνονται αντικειμενικά, αμερόληπτα και έγκυρα. Δεσμώτες μέσα στη μοναξιά των μεγαλουπόλεων, μέσα στη περιθωριοποίηση και το άγχος, δεσμώτες μέσα στην αδιαφορία τους για πνευματική καλλιέργεια, έρωτα και ανάγκης στις σωστές ανθρώπινες σχέσεις. Αλήθεια πόσο κοντά βρισκόμαστε στο κόσμο του Πλάτωνα και πόσο μακριά από την γνώση και την πραγματικότητα πλάθοντας άλλα είδωλα και άλλες καταστάσεις; Όσο για τις πνευματικές προσωπικότητές μας σήμερα; Ευθεία γραμμή…

Βιβλιογραφία:

1. ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Εκδ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ, Αθήνα 1999
2. Mario Vegetti: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα, Εκδ. Τραυλός , 2000