ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ: Αριστοτέλους "Ευδαιμονία", Επίκουρου "Ηδονή", σκέψεις, έννοιες και απόψεις των δυο φιλοσόφων για το "ευ ζειν"

Το παρόν έχει ως βάση τα κείμενα του Αριστοτέλους και του Επίκουρου, τα οποία αναφέρονται στην έννοια της ευδαιμονίας και της ηδονής. Κυρίως στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλους και συγκεκριμένα στα βιβλία 1, 6, και 10 και δευτερευόντως του Επίκουρου στην Επιστολή προς Μενοικέα και Κύριαι Δόξαι. Με λίγα λόγια, ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι η αξία της ηδονής εξαρτάται από την αξία της ενέργειας που την προκαλεί. Η ηδονή συμπληρώνει με φυσικό τρόπο κάθε ενέργεια. Ο ενάρετος άνθρωπος αισθάνεται ηδονή από την πραγμάτωση του αγαθού και του ωραίου. Οπωσδήποτε η ηδονή δεν είναι αυτοσκοπός. O Αριστοτέλης περιέγραψε - πριν τον Επίκουρο και τους Στωικούς - τις έννοιες της καταστηματικής ηδονής και της απαθείας, (Αριστοτέλης, Άπαντα – Ηθικά Νικομήδεια, Επιμ: Δρος Η. Π. Νικολούδη, Τόμος – 7ος Εκδ: ΚΑΚΤΟΣ, Σχόλια σελ: 279).

Όπως και οι περισσότεροι αρχαίοι Έλληνες, έτσι και ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η βασική επιδίωξη του κάθε ανθρώπου είναι η ευδαιμονία. Πρόκειται για το αγαθόν, το οποίο επιδιώκουμε χάριν του ιδίου. Όμως, υπήρχε και υπάρχει διαφωνία ως προς το ποίο είναι το περιεχόμενο της ευδαιμονίας. Στα Ηθικά Νικομάχεια αναγνωρίζεται ότι οι πολλοί άνθρωποι θεωρούν την ηδονή ως ευδαιμονία και για τον λόγο αυτό διάγουν «βίον απολαυστικόν». Ακόμα και η συνήθης αντίληψη του όρου ηδονή περιορίζεται στις σωματικές ηδονές, διότι όλοι ασχολούνται με αυτές και τις επιδιώκουν. Αλλά ο φιλόσοφος Αριστοτέλης, αν και αναγνωρίζει την λαϊκή αντίληψη περί ηδονής, δεν την παραδέχεται. Ορίζει την ευδαιμονία ως ενέργεια της ψυχής «κατ’ αρετήν τελείαν». Δηλαδή, ως την ενεργητική ψυχική κατάσταση, η οποία συμφωνεί προς την τέλεια αρετή.


Επίσης ο Αριστοτέλης ομολογεί κυρίως βιβλίο 10΄, ότι η ηδονή δεν αποτελεί το αγαθόν. Αλλά διάφορες συγκεκριμένες μεμονωμένες ηδονές είναι τω όντι επιθυμητές. Βέβαια ο Επίκουρος έδωσε βασική έμφαση σ’ αυτήν την άποψη και την ανήγαγε σε κύριο φιλοσοφικό δόγμα, στοιχείο που θα το δούμε παρακάτω. Ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως η ηδονή δεν είναι κίνηση. Την καταληκτική του αντίληψη περί του τι είναι ηδονή από περιγραφική άποψη, την παρουσιάζει ο Αριστοτέλης στο βιβλίο Κ λέγοντας: «Κατά πάσαν γαρ αίσθησιν έστιν ηδονή, ομοίως Δε και διάνοιαν και θεωρίαν ηδίστη δ’ η τελειοτάτη, τελειοτάτη Δε η του ευ έχοντος προς το σπουδαιότατον των υπ’ αυτήν. Τελοιεί Δε την ενέργειαν η ηδονή».

Έτσι, κάθε αίσθηση παρέχει ηδονή, όπως και κάθε θεωρητική αναζήτηση και διανοητική απασχόληση. Η πλέον ευχάριστη ενέργεια αποτελεί την τελειότητα, η οποία είναι αυτή η ενέργεια, η οποία προσδιορίζεται από το σπουδαιότερο αντικείμενό της. Η ηδονή αποτελεί την τελείωση, την ολοκλήρωση της ενέργειας. Ποιο είναι όμως το σπουδαιότερο αντικείμενο ενεργειών; Για τον Αριστοτέλη και κάθε άλλον μαθητή του Πλάτωνος δεν θα μπορούσε να είναι τίποτα άλλο από την πνευματική εργασία και δημιουργία! Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή, την οποία ποθούν οι άνθρωποι. Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή. Και με την σειρά της η ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια.

Η ενέργεια επαυξάνεται, όταν συνοδεύεται από την συγγενή προς αυτήν ηδονή. Όποιος ευχαριστιέται με ό,τι κάνει, το κάνει καλύτερα. Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή. Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη, ενώ η ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή. Οι επιθυμίες, οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις είναι επαινετές, ενώ αυτές, οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις, πρέπει να κατακρίνονται.

Ο Αριστοτέλης ακόμα αξιολογώντας τις ηδονές δέχεται ότι οι ηδονές, οι οποίες τελειώνουν και ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου, δικαιούνται να λέγονται πρέπουσες ηδονές, ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση, όπως και οι αντίστοιχες ενέργειες. Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν, η ενέργειά τους ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση. Η δράση προσδίδει στα όντα τόσο περισσότερη ευχαρίστηση, όσο τελειότερη γίνεται. Κάθε ων προσπαθεί να επιτύχει διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση. Για τον άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση, η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του. Αυτή στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις. Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα, τα οποία κρίνονται ως τέτοια για τον ενάρετο άνθρωπο. Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή.

Η ηδονή κατά τον Αριστοτέλη βρίσκεται μέσα στην πράξη. Γι’ αυτό και ο αληθώς ευδαίμων θα ζήσει ευχάριστη ζωή. Άλλωστε, ο άνθρωπος είναι κατ’ ουσία νους. Επομένως, ο βίος σύμφωνος προς τον νου πρέπει να είναι και ο πλέον ευδαίμων βίος. Ο φιλόσοφος διαπιστώνει ότι η φιλοσοφία παρέχει αξιοθαύμαστες ηδονές ως προς την αγνότητα και την βεβαιότητα και είναι μεγαλύτερη στους κατόχους της σοφίας παρά στους αναζητούντες. Να μία μεγάλη αλήθεια, την οποία δυστυχώς ελάχιστοι θα μπορούσαν σήμερα να αντιληφθούν. Η φιλία, η οποία στηρίζεται στην ηδονή είναι η φιλία των νέων, αλλά είναι ευμετάβλητη, διότι καθώς μεγαλώνουν, μεταβάλλονται τα ήθη τους και κατά συνέπεια η αίσθησή τους περί ηδονής. Όμως, η φιλία, η οποία στηρίζεται στην αρετή είναι η φιλία των καλύτερων ανθρώπων.
 
Στην επιστολή του προς τον Μενοικέα ο Επίκουρος τον ενθαρρύνει να επιδιώξει την φρόνηση και προς την υγεία της ψυχής, τονίζοντας πως δεν έχει σημασία καμία ηλικία. Μήτε η νεαρή ηλικία και η ρόδα προς τα γερατειά, μήτε άλλη ηλικία αποτελεί το πολύ νωρίς ή το πολύ αργά για την υγεία της ψυχής. Ο παράγων χρόνος δεν αποτελεί φραγμό στη μελέτη της φιλοσοφίας και επομένως φραγμό για την ευτυχία. Σύστησε ακόμα πως ο Θεός είναι ένα έμβρυο ων, αθάνατος και ευλογημένος, και στηρίζει την μακαριότητα και την αθανασία. Τα μέγιστα κακά συμβαίνουν στα κακά και τα μέγιστα αγαθά, στο αγαθό από τους Θεούς. Ο σοφός λοιπόν, δεν φοβάται, δεν αποδοκιμάζει την ζωή και δεν φοβάται το τέλος του. Η ίδια η άσκηση περιλαμβάνει να ζήσει καλά και να πεθάνει καλά. Η προτίμηση και η αποστροφή, πρέπει να αποβλέπει προς την εξασφάλιση της υγείας του σώματος και της ηρεμίας του μυαλού, το οποίο είναι το αποτέλεσμα μιας ευλογημένης ζωής αποτελώντας τον εχθρό του πόνου και του φόβου. Η ευχαρίστηση είναι η αρχή και το τέλος της ευλογημένης ζωής και η αφετηρία κάθε επιλογής και αποστροφής.


Αν και η ευχαρίστηση είναι το πρώτο και φυσικό αγαθό, κάθε ευχαρίστηση πρέπει να επιλεχτεί, γιατί μπορεί να ακολουθήσει μια μεγαλύτερη ενόχληση. Οι πόνοι είναι συχνά καλύτεροι από την ευχαρίστηση που οδηγούν τελικά στη μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Αυτό που είναι φυσικό προμηθεύετε εύκολα, αλλά τα μάταια και άνευ αξίας πράγματα είναι δύσκολο να κερδισθούν. Μια σαφής τιμή δίνει τόση ευχαρίστηση, όσο μια δαπανηρή διατροφή, για παράδειγμα: η πείνα καθιστά το ψωμί όμως και το νερό το αντικαθιστά ιδιαίτερα ευχάριστα.

Ο Επίκουρος σημειώνει ακόμα πως αν και η ευχαρίστηση είναι το πρώτο και φυσικό αγαθό, αυτό δεν αποτελεί και το στόχο της άσωτης ευχαρίστησης και του αισθησιασμού όπως παρανοείτε μέσο της άγνοιας, της προκατάληψης ή της διαστρέβλωσης. Εξέτασε την ευχαρίστηση ως προς την απουσία του πόνου στο σώμα και του προβλήματος της ψυχής και όχι σε μια συνεχή διαδοχή περιόδων κατανάλωσης, revelry, του φύλλου και των πολυτελών τροφίμων. Ο μάλλον νηφάλιος συλλογισμός, λογικά καθορίζει κάθε επιλογή και αποφυγή με εκείνες τις πεποιθήσεις που προκαλούν το σάλο ψυχής. Κατά συνέπεια το μέγιστο αγαθό είναι η σύνεση και όλες οι αρετές αναπηδούν μέσα από αυτή – τιμή, και δικαιοσύνη – που μας διδάσκουν πως δεν μπορούμε να οδηγήσουμε μια ζωή της ευχαρίστησης χωρίς σύνεση. Ένα τέτοιο πρόσωπο κρατά μια ιερή πίστη στους Θεούς και ζει χωρίς τον φόβο του θανάτου.

Ο Επίκουρος επέλεξε τις αρετές εξαιτίας της ευχαρίστησης και όχι για την χάρη τους. Άφησε ένα κατάλογο κυρίαρχων αξιωμάτων για τους οπαδούς του. Μια ευλογημένη και αιώνια ύπαρξη δεν θα έχει κανένα πρόβλημα στην αντιμετώπιση της μεροληψίας και του θυμού. Η ευχαρίστηση τότε φθάνει στο όριο της με την αφαίρεση όλου του πόνου. Ένα άτομο είναι αδύνατο να ζήσει ευχάριστα χωρίς να ζήσει σοφά και δίκαια και αντιστρόφως. Η τύχη δε δύσκολα έως σπάνια θα εμποδίσει το σοφό ο οποίος κατευθύνει τη ζωή του και τις ζωές των συνανθρώπων του με τον λόγο.

Από όλους τους τρόπους και ο πιο σημαντικός, για να εξασφαλιστεί η ευτυχία και η φρόνηση καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, είναι να αποκτήσει κανείς φίλους. Τίποτα δεν ενισχύει τόσο πολύ την ασφάλεια μας, όσο η φιλία. Οι φυσικές επιθυμίες που δεν ικανοποιούνται όταν δίνουν το πόνο, ακολουθούνται λόγω της ψευδαισθητικής άποψης και εμμένουν μόνο λόγο της ψευδαισθητικής άποψης. Η φυσική δικαιοσύνη είναι βασισμένη στην ευκολία παρεμπόδισης ενός ατόμου, από την βλάβη ή βλάβης από άλλο. Τα ζώα και οι φυλές που δεν μπορούν να κάνουν συμβόλαια το ένα με το άλλο, επιβιώνουν χωρίς την δικαιοσύνη.

Ακόμα για το ζήτημα της φιλίας, ο Επίκουρος τόνισε πως πρέπει να την εκτιμούμε έτσι όπως εκτιμούμε και την εργασία μας. Δεδομένου ότι εκτιμούμε την εργασία μας και τους χαρακτήρες μας με τον ίδιο τρόπο, εκτιμούμε και τους φίλους μας. Μπορούμε να υπακούσουμε τη φύση με την ικανοποίηση των απαραίτητων επιθυμιών, που δεν μας βλάπτουν, απορρίπτοντας εκείνους που είναι επιβλαβείς. Αναφέρει χαρακτηριστικά πως η ένδεια αναλογικά προς τους φυσικούς σκοπούς της ζωής είναι μεγάλος πλούτος, αλλά ο απεριόριστος πλούτος είναι μεγάλη ένδεια. Η φιλία χορεύει μέσο του κόσμου προσφέροντας μας την ευχαρίστηση, για να ξυπνήσει στην αναγνώριση του φθόνου. Το αγαθό όμως δεν αξίζει το φθόνο! Δεν είναι η κοιλιά κάποιου που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί, αλλά η ψεύτικη ιδέα της ατέλειωτης πλήρωσης της κοιλιάς κάποιου.

Ολοκληρώνοντας αναφέρει ακόμα ο Επίκουρος στο ζήτημα των παιδιών ότι πρέπει να αντισταθούν στο θυμό των γονέων τους. Γιατί εάν δικαιολογείται, είναι καλύτερο να επιδιωχθεί η συγχώρεση εάν όμως δεν δικαιολογείτε είναι καλύτερο να επιστρέψει ο θυμός κατά μέρος από μια παρουσίαση του καλού συναισθήματος. Ο Επίκουρος ακόμα, παρατήρησε ένα όριο στην απλή διαβίωση, το οποίο όταν ξεπερνιέται, αποτελεί μεγάλο σφάλμα.

Τέλος, σε μια φιλοσοφική διαφωνία, αυτά που αποτελούν νικημένα κέρδη, είναι η εκμάθηση περισσότερων στοιχείων. Η ελευθερία είναι τα φρούτα της αυτάρκειας. Ο ευγενής ενδιαφέρετε για τη φρόνηση και τη φιλία. Η ηρεμία των άλλων δεν ενοχλείτε. Και η ψυχή δεν απελευθερώνετε από τη σύγχυση και ούτε κερδίζει μια αντάξια χαρά μέσω της κατοχής του πλούτου.
 
Αλήθεια πόσο δύσκολο μπορεί να θεωρηθεί οτι έχουν βάση οι απόψεις και των δυο φιλοσόφων στη σημερινή πραγματικότητα, όπου με το άκουσμα της λέξεως ηδονής, των περισσοτέρων το μυαλό καταλαβαίνει την ικανοποίηση της σωματικής ανάγκης, ή ακόμα δεν δέχεται τη σημερινή πραγματικότητα την ευδαιμονία ως ενέργεια της ψυχής «κατ’ αρετήν τελείαν». Το ευ ζην στην σημερινή πραγματικότητα, ορίζεται στην πληρότητα του χρήματος, του πλούσιου βίου, της ελεύθερης σεξουαλικής πράξης και την ικανοποίηση της σωματικής ανάγκης.
 
Για να ολοκληρώσω αυτή την μελέτη πέρα από τα βιβλιογραφικά στοιχεία που χρησιμοποίησα, ανάπτυξα την έρευνα μου και γύρω μου για να πλησιάσω όσο μπορώ την σκληρή πραγματικότητα. Έτσι λοιπόν από τα είκοσι άτομα που συμμετείχαν στη συζήτηση περι του αντικειμένου που μας απασχολεί, μόνο οι δύο υποστήριξαν την ανάγκη της πνευματικής ηδονής, της πνευματικής πληρότητας και την αναζήτηση αναγκών που θα ικανοποιούσε απόλυτα κενά στα εσώψυχά τους. Οι υπόλοιποι υποστήριξαν την σωματική ικανοποίηση δια μέσου σεξουαλικής πράξεως. Δηλαδή 1/10 η αναλογία.


Η ανάγκη της πνευματικής τελειότητας απέχει μακριά από την σημερινή πραγματικότητα. Ίσως να αποτελούμε τους αλαζόνες – έτσι θα μας ονόμαζαν ο Αριστοτέλης και ο Επίκουρος αν ζούσαν στην σημερινή εποχή. Ίσως πάλι το χρήμα και η απόλυτη σωματική ηδονή να πληρούν τις ανάγκες τις σημερινής εποχής. Βέβαια κάποιος μπορεί να πει πως η επιτυχία μιας οικογενειακής ζωής και μιας εργασιακής επιτυχίας δεν συντελούν τα συστατικά μιας μερικής ευχαρίστησης; Η σφυγμομέτρηση άλλα έδειξε. Η πλειοψηφία υποστήριξε πως η επίτευξη των παραπάνω έρχεται όταν ικανοποιείτε η συντροφικότητα, όχι όμως από την πλευρά της εγκεφαλικής συνάντησης, μα από την πλευρά της σωματικής ηδονικής ικανοποίησης. Αυτό δεν σημαίνει απόλυτα οτι είναι αρνητικό. Άλλωστε και οι δυο φιλόσοφοι δέχονται πως η υγιείς ενέργεια εμπεριέχει την συστηματική υγιεί σωματική ηδονή.  Όσον αφορά την άποψη περί φιλίας: το 100% δηλώνει απιστία μπροστά σε μια ειλικρινή και συντροφική φιλία και ούτε υπάρχει ευχαρίστηση μα ούτε το βλέπουν και ως ηδονή.

Πόσο περίεργος είναι ο σημερινός κόσμος της πραγματικότητας…
 
- ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:


1.Για την ενότητα Η ηδονή ως ευδαιμονία χρησιμοποίησα, τον τόμο πρακτικών του Συνεδρίου "Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ", σε έκδοση της Εταιρείας Αριστοτελικών Μελετών "Το Λύκειον", Αθήνα 1996 και σε επιμέλεια του Δημήτριου Κούτρα, Καθ. Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Αθηνών.

2.Για την ενότητα Η ηδονή στον Επίκουρο χρησιμοποίησα την ανάλυση και κάποια συμπεράσματα που παραθέτει ο Edwin Morgan στο βιβλίο του: Edwin Morgan, I did - Analyzed Epicorus - London: Routledge & Kegan Paul 3Th. 16:26b tr Ed. 1999.
- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Mario Vegetti: Ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, Αθήνα, Εκδ. Τραυλός , 2000